Opieka nad m?odymi
oraz ich rozw�j
opiekuj? si? swoimi
m?odymi i karmi? je mlekiem. S? jedynymi zwierz?tami, kt�re
wytwarzaj? mleko. D?ugo?? czasu opieki
nad potomstwem waha si? od kilku tygodni u myszy do wielu lat u
ma?py.
Niekt�re ssaki, np. ko? czy byd?o domowe, s? zdolne po urodzeniu do
samodzielnego poruszania si? i od?ywiania.
ssanie umo?liwia
Budowa
podniebienia twardego wraz z wargami,
j?zykiem i policzkami
Podniebienie twarde
tworzy sklepienie jamy ustnej w?a?ciwej, znajduje si? w jej cz??ci
przedniej, zawiera zr?b kostny. Jest pokryte nab?onkiem
wielowarstwowym p?askim nierogowaciej?cym, mi?dzy kt�rym a okostn? w
tylnej cz??ci podniebienia wyst?puj? gruczo?y ?linowe, produkuj?ce
?lin? ?luzow?. B?ona ?luzowa przedniej cz??ci podniebienia twardego
jest silnie zro?ni?ta z okostn?.
jadowito??
Uk?szeniu niekt�rych
ryj�wek (rz?sorki, Blarina
brevicauda ) i
almik�w
towarzyszy wydzielanie niezbyt silnego jadu. Samce
dziobaka
maj? jadowe ostrogi na tylnych nogach.
Sk�ra ssak�w jest gruba i zbudowana z dw�ch warstw
nask�rka i sk�ry w?a?ciwej. Spe?nia funkcj? ochronn?, tworzy torb?
l?gow? u torbaczy, b?on? lotn? u nietoperzy i innych ssak�w
poruszaj?cych si? lotem ?lizgowym oraz b?on? p?awn? u ssak�w wodnych.
W sk�rze wyst?puj? gruczo?y ?ojowe, potowe, zapachowe i mleczne.
Produktami
nask�rka s?
wytwory rogowe:
pazury, paznokcie i kopyta. Na spodniej stronie
st�p i d?oni ssak�w wyst?puj? opuszki, kt�re s? zmienionymi
zgrubieniami sk�ry. U niekt�rych ssak�w wyst?puj? tak?e
rogi,
b?d?ce tworami rogowymi oraz poro?e, kt�re jest tworem
kostnym.
Wi?kszo?? ssak�w ma
cia?o pokryte w?osami.
Zr�?nicowane s? one
na grube, d?ugie .... o?ciste (szczecina dzika) i kr�tkie, mi?kkie
..... we?niste (owca). U niekt�rych ssak�w
(stekowce,
je?owate,
je?ozwierze)..... s? przekszta?cone
w kolce. U innych (np. kot�w) wykszta?caj? si? w?osy
czuciowo-zatokowe.
Linienie
zachodzi
najcz??ciej 2 razy w roku � na wiosn? i jesieni?.
Cia?o ssak�w lub
niekt�re cz??ci ich cia?a
(np. u
?uskowc�w,
gryzoni)
mog? pokrywa? r�wnie? ?uski.
Ko?ci m�zgoczaszki
u osobnik�w
doros?ych po??czone s? szwami i tworz? jednolit? puszk?, a u
osobnik�w m?odych po??czone s? lu?no b?on? ??cznotkankow?.
Wolnymi ko??mi w
czaszce s? tylko
kostki s?uchowe,
?uchwa i
ko?? gnykowa.
Trzy ko?ci puszki m�zgowej ??cz? si? w miejscu zwanym
ciemi?czkiem.
Kr?gos?up ssak�w
podzielony jest na 5 odcink�w:
szyjny, piersiowy,
l?d?wiowy, krzy?owy i ogonowy.
Ssaki z wyj?tkiem
manatowatych i leniwc�w
maj? siedem kr?g�w szyjnych
chrz?stki mi?dzykr?gowe.
mi?dzy trzonami
kr?g�w wyst?puj?
kr?gami nietypowymi s?
pierwszy
(atlas),
drugi (obrotnik) i si�dmy (kr?g
wystaj?cy)
kr?g szyjny
?ebra
po??czone s? z
kr?gami piersiowymi dwoma powierzchniami
stawowymi. Z mostkiem ??cz? si? ��.
prawdziwe.
obr?cz barkowa
Z regu?y wyst?puje
tylko ?opatka z pozosta?o?ci?
ko?ci kruczej
w postaci wyrostka kruczego ?opatki. Jedynie u stekowc�w wyst?puje ko?? krucza
jako osobny element pasa barkowego oraz nadmostek. Obojczyk jest dobrze rozwini?ty
jedynie u ssak�w wykonuj?cych ko?czynami ruchy odwodz?ce (np.
krety,
nietoperze,
ma?py). U
kopytnych i
innych ssak�w, kt�re wykonuj? nieskomplikowane ruchy tylko w jednej
p?aszczy?nie, obojczyk uleg? zanikowi.
Pas miedniczny
podobnie jak u
gad�w, zbudowany jest z jednej ko?ci miednicznej, kt�ra powstaje ze
zro?ni?cia ko?ci biodrowej, ?onowej i kulszowej.
miednica uleg?a redukcji
u ssak�w, u kt�rych
ko?czyny tylne zanik?y (walenie, brzegowce)
Szkielet ko?czyn
podobny do szkieletu
innych kr?gowc�w l?dowych, jednak w zwi?zku z r�?nymi sposobami
poruszania, ko?czyny ssak�w uleg?y specjalizacji, kt�ra wyra?a si? w
tendencji do skracania jednych, a wyd?u?ania innych element�w oraz
do redukcji liczby palc�w.
U parzystokopytnych
palec I ulega
uwstecznieniu, palce II i V zmniejszaj? si?, a palce III i IV
rozwijaj? (typ paraksoniczny).
U nieparzystokopytnych
zmniejszaj? si?
wszystkie palce opr�cz III (typ mezaksoniczny).
Nietoperze maj?
normalnie zbudowany
tylko I palec, a pozosta?e s? silnie wyd?u?one i po??czone b?on?
lotn?.
U waleni i
brzegowc�w
nast?puje skr�cenie
ko?ci
ramieniowej ,
przedramienia
, nadgarstka i d?oni oraz wyd?u?enie palc�w
i powielenie ich liczby ( hiperdaktylia
).
U p?etwonogich
dobrze rozwini?te i
przystosowane do p?ywania s? obie pary ko?czyn.
Z?by
nie wyst?puj? u
kolczatki,
mr�wkojada,
?uskowc�w i
fiszbinowc�w. Osadzone s? w
z?bodo?ach ko?ci szcz?kowej lub ?uchwy i z?o?one s? z jednego
lub kilku korzeni oraz korony. U niekt�rych ssak�w z?by szczeg�lnie
nara?one na ?cieranie (np. siekacze gryzoni) nie maj? korzeni i
dzi?ki temu wykazuj? nieograniczony wzrost. Przewa?nie u ssak�w
wyst?puje difiodontyzm (wymiana z?b�w w
trakcie ?ycia). U niekt�rych (nietoperze, ryj�wki) z?by
mleczne zanikaj?
jeszcze przed urodzeniem. U waleni wyst?puje
monofiodontyzm, tzn. brak uz?bienia
mlecznego.
wi?kszo?? ssak�w
cechuje
heterodontyzm � zr�?nicowanie kszta?t�w i wielko?ci z?b�w w
zale?no?ci od ich przeznaczenia. Wt�rny homodontyzm obserwuje si?
jedynie u z?bowc�w, pancernik�w i s?upoz?bnych. Z?by ssak�w
zr�?nicowane s? na siekacze, k?y, przedtrzonowce i trzonowce. Z?by
dolne umieszczone s? w ?uchwie, siekacze g�rne w ko?ci
mi?dzyszcz?kowej, a pozosta?e z?by w szcz?ce. Korony z?b�w mog? by?
niskie � brachiodontyzm lub wyd?u?one � hypsodontyzm
Ze wzgl?du na budow? koron z?bowych wyr�?nia si?:
sekodontyzm selenodontyzm lofodontyzm
plicidentyzm
sekodontyzm.
korony z?b�w przypominaj? pi?? pokryt? guzkami ustawionymi w jednym
szeregu. Wyst?puje u ssak�w drapie?nych
selenodontyzm
guzki korony tworz? p�?ksi??ycowate listewki. Wyst?puje u prze?uwaczy.
lofodontyzm
pionowe blaszki tworz?ce bardzo skomplikowane uk?ady. Wyst?puje u nieparzystokopytnych
plicidentyzm
podobny do lofodontyzmu, ale bardziej skomplikowany. Wyst?puje u gryzoni.
Diastema
przestrze? mi?dzy grupami z?b�w wyst?puj?ca u niekt�rych ssak�w.
Budowa i liczba
z?b�w s? wa?n? cech? taksonomiczn?, a u niekt�rych gatunk�w elementem
dymorfizmu p?ciowego.
Uk?ad mi??niowy
ssak�w jest bardzo dobrze rozwini?ty.
Jego cechami
charakterystycznymi s? przepona oraz silny rozw�j
mi??ni podsk�rnych. Dzi?ki mi??niom podsk�rnym niekt�re ssaki mog?
porusza? niewielkimi fragmentami sk�ry (np. ko?) lub zawija? cia?o i
stroszy? kolce (je?). U cz?owieka i ma?p
mi??nie podsk�rne wyst?puj? tylko na twarzy, jako tzw.
mi??nie mimiczne.
ssaki oddychaj?
tlenem zawartym w
powietrzu. W ich budowie mo?na jednak odnale?? ?lady skrzeli,
w?a?ciwych rybom, b?d?cych ich odleg?ymi
przodkami. Tr?bka s?uchowa jest pozosta?o?ci?
szczeliny s?uchowej.
Do dr�g i narz?d�w
oddechowych ssak�w nale??
nozdrza zewn?trzne,
jamy nosowe,
nozdrza wewn?trzne, przew�d gardzielowy, krta?, tchawica, oskrzela i p?uca. Krta? otwiera si? do
gardzieli g?o?ni?. Wej?cie do krtani
zamkni?te jest przez nag?o?ni? i chrz?stki
nalewkowe. U
niekt�rych ssak�w (np. ma?py) tchawicy towarzysz? worki powietrzne,
kt�re dzia?aj? jako rezonatory g?osu. W procesie wymiany gazowej
obok ruch�w ?eber bierze udzia? tak?e przepona.
Uk?ad krwiono?ny
charakteryzuje si?
asymetrycznym
uk?adem g?�wnych pni ?ylnych. Wyst?puje tylko lewy ?uk
aorty.
Rozwija si? on z lewostronnego naczynia czwartej pary zarodkowych
?uk�w t?tniczych. Od ?uku aorty odchodz? 4 t?tnice: t?tnica
podobojczykowa
lewa i prawa oraz t?tnica szyjna wsp�lna lewa i prawa. Do
g?�wnych naczy? ?ylnych nale??: ?y?y p?ucne, ?y?y czcze
przednie,
?y?a czcza tylna oraz ?y?a
wrotna w?troby.
U ssak�w nie
wyst?puje uk?ad wrotny nerek.
Serce sk?ada si? z ca?kowicie
oddzielonych od siebie 2 kom�r i 2 przedsionk�w. Prawa cz??? serca �
�?ylna� � zbiera krew odtlenion? z ca?ego organizmu i t?oczy j? do
naczy? p?ucnych, a lewa strona odbiera natlenowan? krew z p?uc i
przekazuje do aorty. Mi?dzy przedsionkami i komorami wyst?puj?
zastawki: zastawka tr�jdzielna (w prawym przedsionku)
i zastawka dwudzielna (w lewym przedsionku).
U
stekowc�w
zastawka
tr�jdzielna znajduje si?
w lewym
przedsionku, a w prawym wyst?puje tylko jedna zastawka. W sercu
ssak�w wyst?puj? r�wnie? 3
zastawki p�?ksi??ycowate
, kt�re
uniemo?liwiaj? cofanie si? krwi z aorty i t?tnicy p?ucnej do serca.
Erytrocyty
ssak�w s?
bezj?drzaste i przewa?nie okr?g?e. Jedynie u
wielb??dowatych
wyst?puj?
erytrocyty o kszta?cie owalnym.
M?ski uk?ad rozrodczy sk?ada si?
z j?der, naj?drzy i nasieniowod�w otwieraj?cych si? do cewki
moczowej. J?dra pierwotnie znajduj? si? w jamie brzusznej. U
stekowc�w, s?oni, g�ralk�w, brzegowc�w, niekt�rych owado?ernych i
szczerbak�w pozostaj? w jamie brzusznej przez ca?e ?ycie. U innych
ssak�w, np. zaj?cy, je?y, czy s?upoz?bnych, j?dra w czasie pory
godowej zst?puj? do moszny. U wi?kszo?ci ssak�w j?dra znajduj? si? w
mosznie stale.
Poza stekowcami
wszystkie ssaki s? ?yworodne.
Zaplemnienie jest
wewn?trzne, a zap?odnienie nast?puje z regu?y zaraz po zaplemnieniu.
Czas trwania ci??y jest kr�tszy u drobnych ssak�w (np. u drobnych
gryzoni ci??a trwa oko?o 3 tygodni), a d?u?szy u du?ych (u s?onia
indyjskiego oko?o 22 miesi?ce).
Ze wzgl?du na to,
jaki jest kontakt jaja p?odowego z macic?, wyr�?nia si?
bez?o?yskowce � gdy
zwi?zek ten jest lu?ny (wi?kszo?? torbaczy) i ?o?yskowce � kosm�wka zrasta si? z b?on?
?luzow? macicy.
Macica mo?e by?:
podw�jna � uchodzi do pochwy dwoma oddzielnymi przewodami.
Wyst?puje u s?oni, g�ralk�w, s?upoz?bnych oraz niekt�rych gryzoni i
nietoperzy. dwudzielna � macice zachowa?y odr?bno??, ale
uchodz? do pochwy wsp�lnym uj?ciem. Wyst?puje u ?wi?, byd?a, wielu
kopytnych oraz niekt�rych nietoperzy i gryzoni. dwuro?na �
macice w du?ym stopniu zlane w jeden tw�r. Wyst?puje u waleni,
brzegowc�w, owado?ernych, wielu drapie?nych i kopytnych.
pojedyncza � ca?kowicie jednolita. Wyst?puje u naczelnych.
?e?ski uk?ad rozrodczy sk?ada si? z
parzystych
jajnik�w,
jajowod�w,
macicy i
pochwy. U
stekowc�w zachowana jest odr?bno?? dr�g rodnych ka?dej strony cia?a,
u torbaczy
wyst?puje wi?kszy lub mniejszy odcinek wsp�lny dr�g rodnych, a u
?o?yskowc�w
drogi rodne s? zawsze po??czone. Pochwy ?o?yskowc�w zrastaj? si? w
tw�r nieparzysty.
Uk?ad nerwowy, a
szczeg�lnie m�zgowie osi?ga u ssak�w
najwy?szy stopie? rozwoju spo?r�d zwierz?t.
W m�zgu stekowc�w
wyst?puje wt�rne sklepienie m�zgowe, kt�re jest cz??ci?
kresom�zgowia i pierwszy raz pojawi?o
si? u gad�w. U ?o?yskowc�w p�?kule
m�zgowe po??czone s? cia?em modzelowatym. Kora
m�zgowa jest
s?abiej lub silniej pofa?dowana. U owado?ernych, gryzoni,
zaj?cokszta?tnych i nietoperzy m�zg jest g?adki. Silnie pofa?dowana
jest kora m�zgowa p?etwonogich i waleni, a najsilniej � cz?owieka. U
wi?kszo?ci ssak�w najwa?niejsz? rol? spe?nia zmys? w?chu. Dobrze rozwini?te s?
r�wnie? zmys?y s?uchu i wzroku, cho? wi?kszo?? ssak�w
(z wyj?tkiem niekt�rych naczelnych) widzi dwubarwnie
Uk?ad wydalniczy
sk?ada si? z
nerek, moczowod�w, p?cherza
moczowego i
cewki moczowej. U torbaczy, nietoperzy,
owado?ernych i
zaj?cokszta?tnych nerka jest
jednop?atowa, a u waleni,
p?etwonogich i
nied?wiedzi
ma budow? groniast?. Niekt�re ssaki maj? nerk? zewn?trznie jedno-, a
wewn?trznie wielop?atow?. Mocz ssak�w zawiera du?? ilo??
mocznika.
U ssak�w
roslino?ernych wyst?puje
rozbudowane jelito
?lepe (u cz?owieka stanowi?cy atawizm), w kt�rym znajduj? si? liczne
mikroorganizmy symbiotyczne trawi?ce celuloz? oraz
wielokomory ?o??dek.
Prze?uty pokarm trafia do ?wacza, gdzie podlega fermentacji z
udzia?em beztlenowych bakterii trawi?cych celuloz?.